سانتریفیوژ یکی از ابزارهای پایه‌ای و حیاتی در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی، تشخیصی و صنعتی به‌شمار می‌رود. این دستگاه با ایجاد نیروی گریز از مرکز بالا، امکان جداسازی اجزای مختلف محلول‌ها را فراهم می‌کند. با وجود اهمیت کارکرد دقیق سانتریفیوژ، نادیده‌گرفتن نکات ایمنی می‌تواند به خطرات جبران‌ناپذیری منجر شود. در این مقاله، به بررسی جامع اصول و روش‌های ایمنی در استفاده از سانتریفیوژ می‌پردازیم تا کارکنان آزمایشگاه و اپراتورها با آرامش خاطر و اطمینان خاطر از این تجهیز بهره ببرند.
مخاطرات فیزیکی و مکانیکی سانتریفیوژ
سانتریفیوژها هنگام چرخش با سرعت‌های بسیار بالا کار می‌کنند. نیروی گریز از مرکز در این شرایط می‌تواند به قطعات، تیوب‌ها و محتویات داخل آن‌ها فشار زیادی وارد کند. حتی کوچک‌ترین نقص در روتور یا تراز‌بندی نمونه‌ها ممکن است منجر به شکستن تیوب یا لرزش‌های فاجعه‌بار شود. همچنین صدای ناهنجار یا لرزش غیرمعمول نشانه‌ای از بروز مشکل مکانیکی است که باید فوراً متوقف و بررسی شود. شناخت این خطرات پیش از هرگونه کار با سانتریفیوژ اهمیت ویژه‌ای دارد.
اصول کلی ایمنی قبل از راه‌اندازی
- بررسی سلامت محیط: محل قرارگیری سانتریفیوژ باید صاف، خشک و عاری از لرزش باشد تا فشارهای ناخواسته کاهش یابد.
- بازدید روتور و اجزای حرکتی: پیش از روشن کردن، روتور و هدایت‌کننده‌ها از نظر ترک‌خوردگی، خوردگی یا انحراف ظاهری باید با دقت معاینه شوند.
- کنترل تیوب‌ها و درپوش‌ها: تیوب‌های دارای شکستگی یا ترک باید فورا کنار گذاشته شوند و درپوش‌ها باید سالم و متناسب با سایز تیوب باشند.
- مستندسازی سرویس‌های قبلی: دفترچه خدمات و گزارش‌های کالیبراسیون دستگاه باید در دسترس بوده و نظم مناسبی داشته باشد.
تراز کردن و بارگذاری نمونه‌ها
تراز صحیح تیوب‌ها در روتور، مهم‌ترین عامل جلوگیری از لرزش و آسیب به دستگاه است.
- وزن‌کردن دقیق نمونه‌ها: هر تیوب باید با تیوب مقابل از نظر وزن برابر باشد تا نیروهای وارده متعادل شوند.
- استفاده از تیوب جفتی: اگر فقط یک نمونه دارید، از تیوب خالی یا تیوب حاوی آب مقطر با وزن مشابه در مقابل آن استفاده کنید.
- چیدمان متقارن: در روتورهای زاویه ثابت یا افقی، نمونه‌ها را به صورت متقارن در مقابل هم قرار دهید.
- محکم بستن درپوش روتور: پس از چیدمان، پیچ و مهره‌های روتور باید بر اساس دستورالعمل سازنده با گشتاور مشخص بسته شوند.
نکات ایمنی هنگام راه‌اندازی و عملکرد
- بسته شدن کامل درب: سانتریفیوژ تا زمان قفل شدن درب راه نمی‌افتد. هرگز اصرار به روشن‌کردن با درب نیمه‌بسته نداشته باشید.
- پیلوت چرخش آرام (Soft Start): در مدل‌هایی که امکان فعال‌سازی پیلوت دارند، از شروع تدریجی سرعت استفاده کنید تا فشار ضربه‌ای کاهش یابد.
- عدم ترک محل: حین کار دستگاه، اطراف سانتریفیوژ نایستید. در صورت بروز لرزش یا صدای غیرعادی، سریعاً دستگاه را خاموش کنید.
- نمایشگرها و هشدارها: خروجی RPM و RCF را نظارت کنید و به پیام‌های خطای روی پنل کاملاً توجه داشته باشید.
- خنک‌کننده داخلی: در سانتریفیوژهای مجهز به سیستم سردکننده، دمای کارکرد را در محدوده مشخص شده نگه دارید تا آسیب به نمونه‌ها و دستگاه کاهش یابد.
اقدامات پس از اتمام سیکل جداسازی
پس از ایست کامل روتور، ابتدا سیستم را خاموش و سپس درِ دستگاه را باز کنید.
- باز کردن آرام درب: از کشش ناگهانی و ضربه‌ی درب خودداری کنید تا روتور مستعد حرکت اضافی نشود.
- تخلیه تیوب‌ها: تیوب‌ها را با احتیاط از روتور خارج کرده و روی کیت ایمن‌سازی یا رک مخصوص قرار دهید.
- پاک‌سازی محیط داخل: هرگونه آلودگی یا مایع ریخته شده داخل محفظه باید با محلول ضدعفونی معتبر پاک شود.
- گزارش اشکال احتمالی: اگر هرگونه ترک، انحراف یا صدای غیرمعمول مشاهده کردید، موضوع را فوراً به مسئول فنی اطلاع دهید.
نگهداری دوره‌ای و آزمون‌های اطمینان
برای حفظ ایمنی و کارایی سانتریفیوژ، برنامه منظم نگهداری ضروری است.
- بازرسی روتور: هر سه ماه یک بار روتور از نظر خراش، خوردگی و مقاومت مکانیکی چک شود.
- سرویس بلبرینگ‌ها: بلبرینگ‌ها باید طبق دستورالعمل سازنده با روغن‌کاری یا تعویض روکش شوند.
- کالیبراسیون سرعت: سالیانه یا پس از هر تعمیر اساسی، RPM و RCF دستگاه با تجهیزات مرجع بررسی گردد.
- آزمون تعادل دینامیکی: حداقل سالی یک بار، آزمون تعادل بر روی روتور توسط متخصص انجام شود تا از لرزش‌های پنهان جلوگیری شود.
- ثبت گزارش: همه فعالیت‌ها به همراه تاریخ و نام اپراتور در دفترچه سرویس ثبت و بایگانی شود.
رویارویی با شرایط اضطراری
هرچه آمادگی شما در مواجهه با حادثه بالاتر باشد، میزان خسارت کاهش می‌یابد.
- نشتی نمونه‌های خطرناک: در صورت پاره شدن تیوب، محل را مسدود کرده و بدون ایجاد تماس مستقیم از دستکش و ماسک استفاده کنید.
- آتش‌سوزی یا جرقه: اگر مشاهده کردید که دستگاه بوی سوختگی می‌دهد یا جرقه می‌زند، قطع کامل برق و استفاده از خاموش‌کننده مناسب الزامی است.
- برخورد شخصی با قطعات چرخان: پیش از ورود به منطقه سانتریفیوژ، اطمینان از توقف کامل چرخش روتور الزامی است.
- اطلاع‌رسانی فوری: هرگونه حادثه یا نقص جدی باید به مدیریت آزمایشگاه و واحد ایمنی اطلاع داده شود و تا رفع مشکل از دستگاه استفاده نشود.
توصیه‌های نهایی
رعایت نکات ایمنی هنگام کار با سانتریفیوژ نه تنها از سلامت افراد و یکپارچگی دستگاه محافظت می‌کند، بلکه کیفیت نتایج آزمایش‌ها را نیز تضمین می‌کند. همواره پیش از کار، تجهیزات و محیط را بررسی کرده، در طول عملیات هوشیار بمانید و پس از پایان کار، اقدام‌های پس از سیکل را دقیق انجام دهید. نگهداری دوره‌ای و آمادگی برای شرایط اضطراری، کلید جلوگیری از حوادث غیرمنتظره است. با اجرای این راهکارها، می‌توانید با اطمینان کامل و حداکثر کارایی از سانتریفیوژ بهره‌برداری کنید.
